Eşrefoğlu Rûmî Camii, İznik’te Kādiriyye tarikatının Eşrefiyye kolunun kurucusu Eşrefoğlu Rûmî adına inşa edilmiştir. Cami, Yunan işgali sırasında büyük zarar görmüş ve tamamen ortadan kalkmıştır. Ancak caminin tarihine dair bazı izler hala ayaktadır; minaresi ve hazîre kısmı günümüze kadar ulaşmıştır.

Eşrefoğlu Rûmî, 1469-70 yıllarında vefat etmiştir. Camii, bu büyük mutasavvıfın anısına ve onun tasavvufî mirasını yaşatmak amacıyla yapılmıştır. Caminin inşa tarihi ve bânisi kesin olarak bilinmemekle birlikte, 1485 yılında Fatih Sultan Mehmed’in eşi Mükrime Hatun tarafından burada bir cüz okuma vakfının kurulduğu kayıtlara geçmiştir. Bu bilgi, caminin 1485 yılından önce inşa edilmiş olduğunu kesinleştirir.

Minare, camiden ayrı olarak türbenin duvarına bitişik şekilde yapılmıştı. Gövdesinde ve şerefe altında dikdörtgen ve kare levhalardan meydana gelen çini kuşaklar bulunur. Bu çiniler, IV. Murad zamanında yaptırılan onarım sırasında eklenmiştir. Cami ve türbenin içi de bu onarımlar sırasında çinilerle kaplanmıştır.

Caminin hemen bitişiğinde, Eşrefoğlu Rûmî’nin dikdörtgen planlı büyük türbesi bulunmaktaydı. Türbe, batı cephesinin kuzey ucundaki bir kapı ve pencere aracılığıyla revaklı, güney duvarı mihrap nişli küçük bir avluya açılmaktaydı. Ayrıca türbenin kuzey cephesinin önünde Eşrefoğlu Rûmî’nin eşyalarının sergilendiği kare planlı özel bir bölme bulunurdu. Tamamen harap olduktan sonra, 1954 yılında cami derneği tarafından basit bir tarzda kâgir olarak yeniden inşa edilen ve aynı yıl ibadete açılan cami günümüzde de kullanılmaktadır.

Eşrefoğlu Rûmî’ye ve yakınlarına ait bazı kabirler, minare ile caminin sağ tarafı arasında kalan açık hazîrede bulunmaktadır.

Eşrefoğlu’nun asıl adı Abdullah olup, aslen Mekke’den gelen ve Hz. Peygamber’in soyundan geldiği rivayet edilen bir aileden gelmektedir. Babası Ahmed Eşref’tir. Ailesi, Mısır’dan Suriye’nin Hama kasabasına, oradan da Anadolu’ya göç etmiştir. Önce Manisa’ya, ardından İznik’e yerleşmişlerdir. İznik’te doğan Eşrefoğlu Rûmî’nin doğum tarihi konusunda iki farklı rivayet bulunmaktadır: bazı kaynaklar 1353 olarak gösterirken, daha güvenilir bir menakıbnamede 1377 olarak belirtilmiştir.

Eşrefoğlu’nun çocukluğu ve gençlik yılları İznik’te ailesinin yanında, onların eğitimi ve terbiyesi altında geçti. İleri bir yaşta Bursa’ya giderek Çelebi Sultan Mehmed Medresesi’nde eğitim aldı. Bu medresede Mevlânâ Hocazâde ve Mevlânâ Tûsî gibi tanınmış müderrislerden ders aldı. Gördüğü bir rüya üzerine medreseyi terkedip tasavvuf yoluna yöneldi.

Abdal Mehmed adlı bir meczubun yönlendirmesiyle Emîr Sultan’a, ardından Hacı Bayrâm-ı Velî’ye başvurdu. Ankara’da Hacı Bayrâm-ı Velî’nin dergâhında on bir yıl kadar riyâzet ve mücâhede ile hizmet etti. Hacı Bayrâm-ı Velî, Eşrefoğlu’nu kızı Hayrünnisâ ile evlendirip İznik’e halife olarak gönderdi. Ancak Eşrefoğlu içsel arayışına devam etmek istedi ve Hacı Bayrâm-ı Velî tarafından Suriye’nin Hama kasabasındaki Şeyh Hüseyin el-Hamevî’ye gönderildi. Orada Kādirî hilâfetnâmesini aldıktan sonra İznik’e döndü.

İznik’e döndükten sonra bir süre uzlet hayatı yaşadı. Daha sonra İznik’te bir dergâh kurarak halkı irşad etmeye başladı. Tarikatı kısa sürede yayıldı. Vefat tarihi konusunda farklı görüşler bulunmakla birlikte, 1469-70 yılında 100 yaşlarında vefat ettiği kabul edilir.

Eşrefoğlu’nun edebi şahsiyeti, tasavvufi inançları doğrultusunda şekillendi. Şiirlerinde Yunus Emre’nin etkisi görülmekle birlikte kendine has söyleyişleri de vardır. Hem hece hem de aruz veznini başarıyla kullanmıştır. İlahi aşkı, tasavvufi remizler ve mazmunlar içeren şiirleri, tekke edebiyatının önemli örnekleri arasında sayılır. Vahdet-i vücûd neşvesiyle yazılmış şiirleri de bulunmaktadır. En önemli üç eseri “Divan”, “Müzekki’n- Nüfus” ve “Tarikatname”dir.

Eşrefoğlu Rûmî, Kādirî tarikatı mensupları arasında Abdülkādir-i Geylânî’den sonra ikinci pir olarak kabul edilir. Evliya Çelebi, onun yetmiş bin müride sahip bir lider olduğunu belirtir. Fatih Sultan Mehmed’in hanımı Mükerreme Sultan’ı tedavi etmesi ve Mahmud Paşa’nın müridi olması gibi olaylar onun itibarını artırmıştır. Eşrefoğlu’nun şiirleri birçok besteye konu olmuş, dergâhlarında kıyamî zikirlerle anılmıştır. Yaşarken büyük bir velî olarak kabul edilen Eşrefoğlu’nun türbesi asırlarca bir ziyaretgah olmuştur.