İznik, Osmanlı İmparatorluğu’nun çini üretim merkezi olarak bilinir ve buradan çıkan çiniler, imparatorluğun dört bir yanına gönderilerek saraylar, camiler ve diğer önemli yapıları süslemiştir. Özellikle 16. yüzyılda İznik çinileri büyük bir ün kazanmış ve Süleymaniye Camii gibi önemli yapılar bu çinilerle bezemiştir. Bu dönemde kullanılan turkuaz ve mercan kırmızısı renkler, İznik çinilerinin ayırt edici özellikleri arasında yer alır.

İznik çini fırınlarının kazıları, Osmanlı İmparatorluğu’nun çini üretim merkezi olan İznik’te gerçekleştirilen önemli arkeolojik çalışmalardır. İznik çini fırınlarının arkeolojik kazıları, bu eşsiz zanaatın ardındaki detayları ve tarihi süreci ortaya koymaktadır. İznik çini fırınları, 1960’lı yıllarda yapılan tesadüfi keşiflerle gündeme gelmiştir. Bölgedeki inşaat çalışmaları sırasında ortaya çıkan kalıntılar, İznik’in tarihi zenginliklerini gözler önüne sermiştir. Bu keşifler, başlangıçta sınırlı bir bilgi birikimi sağlamış, ancak önemli ipuçları sunmuştur.

1980’li yıllara gelindiğinde, İznik çini fırınlarının sistematik bir şekilde incelenmesi için kapsamlı kazı çalışmaları başlatılmıştır. İznik Müzesi ve İstanbul Üniversitesi’nin iş birliğiyle yürütülen bu kazılar, daha organize ve detaylı bir araştırma sürecini beraberinde getirmiştir. Bu süreçte, birçok çini fırını ve atölye kalıntısı gün yüzüne çıkarılmıştır.

İznik çini fırınları, yer altına inşa edilmiş büyük ve kompleks yapılar olarak dikkat çeker. Bu fırınlar, yüksek sıcaklıklara dayanıklı malzemelerden yapılmış olup, çinilerin eşit şekilde pişirilmesini sağlayacak özel tasarımlara sahiptir. Genellikle yuvarlak veya oval şekilli olan fırınlar, merkezi bir ateşleme alanına ve çevresinde çinilerin yerleştirildiği raflara sahiptir. Fırınların iç tasarımı, sıcaklığın tüm çini yüzeylerine eşit olarak dağılmasını sağlayacak şekilde düzenlenmiştir. Fırınlarda kullanılan yakıtlar, genellikle odun ve kömür olup, bu yakıtlar yüksek sıcaklık elde etmek için özel olarak seçilmiştir. Ayrıca, fırınların iç yüzeylerinde kullanılan sırlı kaplamalar, yüksek sıcaklıklara dayanıklılığı artırmak ve enerji verimliliğini sağlamak amacıyla dikkatle uygulanmıştır.

İznik çinileri, yüksek kaliteli kuvars, kil ve çeşitli minerallerin karışımından oluşan bir hamurdan yapılırdı. Bu karışım, ustaların özel teknikleriyle hazırlanır ve çinilerin temel malzemesi olarak kullanılırdı. Üretim sürecinin bir diğer önemli aşaması ise pişirme öncesi dekorasyon ve sırlama işlemleriydi. Sırlama işlemi, çinilere parlaklık kazandırmak ve renklerin canlı kalmasını sağlamak amacıyla yapılırdı.

Kazılarda ortaya çıkarılan çiniler, Osmanlı dönemi sanatının zengin motif ve desen çeşitliliğini sergiler. Özellikle mavi, kırmızı, yeşil ve turkuaz gibi renklerin kullanımı, İznik çinilerinin karakteristik özelliklerindendir. Çini yüzeylerindeki desenler, Osmanlı dönemi sanatının estetik anlayışını ve zenginliğini yansıtır. Motiflerde genellikle bitkisel desenler, geometrik şekiller ve bazen de kaligrafik yazılar kullanılmıştır.

Kaliteli kap-kaçak İznik’te Bizans çağında da yapılmaktaydı. 16. ve 17. yüzyıllarda yaptırılan önemli yapıları süsleyen, desen, renk ve teknik bakımından eşsiz güzellikteki duvar çinilerinin büyük bölümü, İznik çini fırınlarında üretilmiştir. Ayrıca, birçoğu Avrupa ve Amerika müze ve koleksiyonlarının en değerli objeleri arasında yer alan göz kamaştırıcı güzellikteki tabak, kâse, fincan, kandil ve maşrapalar da yine İznik fırınlarında yapılmıştır. Bu yüzden de İznik, “Çin-i Maçin-i Rum” yani, Anadolu’nun Çini Maçin’i olarak adlandırılmıştır.